اگر به کلوخه خاکی با ذره بین نگاه بیاندازیم، دو بخش کاملاً متفاوت در آن مشاهده می کنیم.
خاک از نظر کشاورزان بومی و تجربی به دو بخش تقسیم می شود :
خاک سطح الارض (خاک فوقانی) :
خاک سطح الارض شامل بخشی از خاک است که فعالیت های کشاورزی در آن صورت می پذیرد. از نظر علمی این بخش خاک شامل افق A و بخش فوقانی افق B است.
خاک تحت الارض (خاک تحتانی):
این بخش در زیر خاک سطح الارض قرار دارد به علت تراکم و فشردگی زیاد فاقد تهویه مناسب می باشد و به ندرت ریشه گیاهان در آن رشد می کنند. این بخش افق C و بخش زیرین افق B را شامل می شوند.
اجزای تشکیل دهنده خاک
اگر به کلوخه خاکی را با ذره بین نگاه کنیم، دو بخش کاملاً متمایز در آن می یابیم
الف – بخش جامد
ب – بخش خلل و فرج
الف – بخش جامد خاک :
بخش جامد خاک از دو قسمت تشکیل شده است :
1. مواد معدنی
2. مواد آلی
مواد معدنی :
شامل ذرات ریز و درشت خاک با شکل های متفاوت می باشد که از کانی های حاصل از تجزیه سنگ ها به وجود آمده است. این گونه مواد بر اساس اندازه یا قطر به ذرات ریز تقسیم می شوند:
شن:
قطر این ذرت 0.2 تا 0.5 میلی متر می باشد. با ایجاد خلل و فرج جریان هوا و آب را در خاک سرعت می بخشد.
لای :
قطر این ذرات 50 تا 20 میلی متر می باشد. این ذرات بسیار نرم هستند و مقدار قابل توجهی آب مورد نیاز گیاه را در خود حفظ می کنند.
رس :
قطری کم تر از 0.002 میلی متر دارد. این ذرات به علت ریز بودن بیش از حد با نام کلویید در خاک شناخته می شوند. این ذرات آب و مواد غذایی مورد نیاز گیاه را درسطح خود حفظ می کنند و به مرور در اختیار گیاه قرار می دهد.
مواد آلی :
در اثر فعالیت انواع جانداران درشت (کرم ها، موریانه ها و حشرات و …) و انواع جانداران کوچک ( قارچ ها، باکتری ها، جلبک ها و …) مواد آلی درخاک به وجود می آیند. به طور مثال باکتری ها و قارچ ها باعث پوسیدن گیاهان می شوند و مواد آلی ریزی به نام هوموس (گیاخاک) تولید می کنند. این مواد علاوه بر جذب آب و حفظ مواد غذایی، ذرات معدنی خاک را به هم می چسباند.
ب – بخش خلل و فرج :
به فضاهای خالی بین ذرات جامد خاک، خلل و فرج می گویند. خلل و فرج هوا و آب مورد نیاز ریشه گیاهان را در خود حفظ می کنند.
سه نوع خلل و فرج وجود دارد:
– خلل و فرج درشت :
آب در این خلل و فرج تحت تأثیر نیروی ثقل سریع تخلیه می شود و محل ذخیره هوا به حساب می آید.
– خلل و فرج متوسط :
در انتقال و هدایت آب به کار می رود.
– خلل و فرج ریز :
محل نگهداری و ذخیره آب است.
– در یک خاک خوب به طور معمول ۵۰ درصد مواد جامد و ۵۰ درصد خلل و فرج وجود دارد. بین حجم هوا و حجم آب یک رابطه دو طرفه وجود دارد. یعنی با افزایش حجم آب از حجم هوا کم می شود و برعکس.
انواع بافت خاک
اندازه تقریبی ذرات خاک را بافت خاک می گویند که نشان دهنده ریزی و درشتی خاک می باشد.
خاک ها از نظر بافت به سه دسته تقسیم می شوند :
خاک های سبک :
به خاک هایی گفته می شود که مقدار شن آن ها زیاد بوده و قدرت نگهداری آب آن ها کم است و چون رطوبت خود را زود از دست می دهند حاصل خیزی کمی دارند. عملیات شخم در این خاک ها به آسانی انجام می شود. مقدار رس این خاک ها از 12 درصد کمتر بوده و یا مجموع رس و سیلت آن ها کمتر از 20 درصد می باشد و درصد شن آن ها بیش از 80 درصد است.
خاک های متوسط :
خاک هایی هستند که مقدار رس آن ها بین 10 تا 30 درصد است. این خاک ها حاصلخیزی زیادی دارند و رطوبت خود را نسبتاً خوب حفظ می کنند. بافت های لوم، لوم لای، لوم رس ماسه ای در این گروه قرار دارند.
خاک های سنگین :
میزان رس این خاک ها بیش از ۳۰ درصد است. این خاک ها قدرت نگهداری آب بالایی دارند. حاصلخیزی خوب و بالایی دارند ولی به دلیل جذب آب به مدت طولانی، از نظر تهویه برای گیاهان مشکل ایجاد می نمایند.
تعیین بافت خاک به روش صحرایی (روش لمسی) :
در این روش مقدار کمی از خاک را با آب مخلوط کرده تا گل نسبتاً سختی به وجود آید، آن را بین انگشت شست و اشاره فشار دهید اگر حالت زبری احساس کردید، خاک شنی، اگر حالت چسبندگی احساس کردید، خاک رسی و اگر حالت صابونی داشت خاک سیلتی می باشد.
ساختمان خاک
ترتیب قرار گرفتن ذرات خاک (شن، لای، رس) در کنار هم و تشکیل ذرات بزرگتر (خاکدانه) را ساختمان خاک می گویند. آسانی در نفوذ ریشه، فعالیت های موجودات ذره بینی خاک، تهویه و استفاده گیاهان از مواد غذایی، همگی تحت تاثیر ساختمان خاک می باشند.