انواع گچبری ایرانی
- گچبری شیر و شکری
یکی از نمونه گچبری های اصیل و باستانی دوران اسلامی می باشد. دارای فرورفتگی و برجستگی های خیلی کمی می باشد که در حدود ۲ الی ۳ میلی متر است، بیشتر سازه های قدیمی شهر یزد دربالای پنج دری ها وسه دری ها نمونه های خوبی از گچبری شیرو شکری دیده می شود. نقش های بالای پنج دری ها وسه دری ها به ۲ گروه افقی و عمودی تقسیم بندی شده اند و بصورت یک درمیان کنار یکدیگر قرار خواهند گرفت. به طور مثال یک نقش افقی کنار یک نقش عمودی قرار می گیرد و همین طور تکرار می شوند. نقش ها بسیار کوچک و ظریف هستند و در گونه های مختلف وجود دارند که به بررسی چند مورد از آنها می پردازیم :
۱. خیزو یا خیزآب:
این گچبری ها بصورت موج آبی می باشند و هم به صورت نقش شکسته و هم گردان اجرا می شود و از دسته نقش های افقی هستند. در سرزمین های کویری مثل شهر یزد که مردم در آرزوی آب و سبزه و آبشار بودند این نقش و نگارها زیاد مرسوم بوده است.
۲. نیژ:خزه:عشقه: (nizh: ashagheh)
این مدل به شکل نقش گیاهانی است که به درخت می چسبند و رونده هستند مثل خزه، پیچک و …
۳. غژر یا ژغر = زغر = آبشار
۴. برساو شده:
خوشه انگوریا گندم در نقش های عمودی شکل یا نقش هایی از حیوانات تخیلی همچون اژدها و سیمرغ و یا حیواناتی که دردسترسشان بود، در این ترکیب با هم مثل مارولک لک، تازی و آهو… نقش این حیوانات آن قدر برساو شده که شکل واقعی خود را از دست می دهند و به صورت یله و آبستره در می آمدند. (یله اصطلاح فارسی و معادل آبستره Abstract فرنگی است.)
((برساو: استیلیزه: برساب: مثلاَ، برساو شده کوه نقش یک مثلث است برساو شده خورشید، به صورت یک گل آفتاب گردان است.)) (برساو نیز فارسی است و معادل استیلیزه فرنگی است.)
- گچبری با نقش برجسته
در این گونه از گچبری، گچ را در زمینه به صورت اندود کار می کرده اند، پس از آن نقش مورد نظر را روی آن پیاده سازی می کردند. برجستگی این گونه از گچبری ها خیلی بیشتر از شیر و شکری بوده است، طبیعی تر است که نقشهای گل وبته برای گچبری برجسته و نقشهای هندسی برای گچبری شیروشکری تناسب بیش تری دارد.
- گچبری زبره (zebreh)
برجستگی این گونه از گچبری ها از گچبری برجسته خیلی بیشتر اما از نوع برهشته کمتر می باشد، در این گچبری گوشه های نقش بدون مالش و پرداخت کردن کار میشده است و گوشه های آن تیز بوده اند. به همین سبب گوشه ها، نقش بریدگی و تیزی پیدا می کرد. این گچبری ریزه کاریهای زیادی ندارد و اکثرا در کتیبه های بناهای مذهبی کشور دیده می شود.
- گچبری برهشته (هشته = بیرون آمده)
برجستگی این گونه از گچبری ها نسبت به زمینه زیاد می باشد به طوری که قسمت های گچبری شده برآمده و بیرون زده هستند. اگرچه سابقه تاریخی گچبری برهشته به دوران قبل از اسلام برمیگردد، مانند کاخ نیشابور که در دوره ساسانی بنا شده است، اما نمونه های آن را می توان در دوره رازی و آذری نیز مشاهده کرد، همچون بنای دوازده امام یزد مربوط به قرن چهارم و پنجم هجری یا محراب های قرن هشتم هجری مانند محراب الجایتو مسجد جامع اصفهان و محراب مسجد گلپایگان، که دارای گچبری های بسیار نفیسی هستند.
- گچ بری لکه یا کلوخی
این گونه از گچبری ها در قرن سیزدهم هجری به علت نفوذ هنر مغرب زمین به ایران معمول شد که به شکل زننده ای برجستگی آن زیاد بود و به نام گچبری کلوخی هم مشهور بود. در کاخ های زمان ناصری گچبری ها اکثراً از نوع کلوخی بودند و می توان نمونه های آن را در کاخ بادگیر تهران (بالای ازاره های ایوان رو به جنوب) و همینطور در کاخ الماس مشاهده کنید که حتی طرح های آن نیز ایرانی نیست.
- گچ بری پته
سابقه گچبری پته به قرن هشتم هجری قمری می رسد. در این نوع گچبری کرباس را آهار می زده اند به طوری که مثل مقوا شود، بعد از آن رویش را گچ می کشیدند و روی آن، گچ بری مورد نظر را انجام می دادند. پس از آن کرباس گچبری شده را به صورت آمود به روی دیوار می چسباندند. برای چسباندن کرباس روی دیوار علاوه بر چسب از میخ هم استفاده می کردند. البته سر میخ ها را به شکل های مختلفی مخروطی و… در می آوردند که خود جزء تزیین به حساب می آمد. نمونه خوب گچبری پته را در زیر گنبد سلطانیه (قسمت های گلابی شکل) می توان مشاهده کرد.
به طور کلی گچبری ها یا به صورت قالبی یا در جا کار می شدند؛ که گچ بری پته از نوع قالبی است؛ از این نظر که جداگانه ساخته و نصب می شده است.
- گچ بری مشبک (توری)
گاهی پنجره ها یا روزنه ها را نیز با گچبری شکل می دادند، به عنوان مثال در مسجد شاه ولی تفت، قطعات گچ مثل تور به هم پیوند داده شده اند که به باریکی یک سنجاق در آمده اند و نمونه ای از شاهکارهایی هنر گچبری محسوب می شدند. شیوه کار این گچبری به این گونه بود که گچبر اول لایه ای از گچ را با فاصله حدود ۱۵ الی ۲۵ سانتیمتر از زمینه اصلی درست کرده و بعد از اینکه گچ خود را گرفت به طرح اندازی نقش مورد نظر پرداخته و در مرحله آخر زمینه طرح را خالی میکرد تا طرح مورد نظر را به صورت مشبک بوجود بیاورد.
- گچ بری معرق (تراش)
روش گچبری معرق همانند کاشی معرق می باشد. در اول ملات گچ رنگی را که از پیش آماده کرده اند روی سطح صافی می ریختند و قبل از آنکه گچ سفت شود آن را به شکل دلخواه برش می دادند، پس از آن قطعات بریده شده از گچ را با رنگهای مختلف و نقوش مورد نظر در کنار هم قرار میدهند و پشت آن ملات گچ می ریختند تا تمام زمینه کار به صورت یکپارچه در بیاید و در نهایت قطعه بدست آمده را بوسیله دوغ آب گچ در محل کار قرار می دادند. نمونه این کار در مشهد، اردهال کاشان و محراب مسجد میدان ساوه مشاهده میشود. پیاده کردن نقش، یا نقش اندازی و گرته زنی به این شکل بوده که ابتدا طرح مورد نظر را روی کاغذ رسم می کردند و طرح را سوزن سوزن می کردند؛ پس از آن گرد ذغال را داخل کیسه ای پارچه ای قرار می دادند و از روی سوراخ ها به کیسه ضربه می زدند تا گرد از سوراخ ها به سطح زیرکاغذ نفوذ کرده و نقش را پیاده کند.
- گچ بری لایه ای
نوع دیگر از گچبری تراش به حساب می آید و بیشتر برای گچبری رنگی است، که بخواهند به چند رنگ مختلف در آید. روش کار به این شکل است که لایه گچ کشته را در محلی که قبلاً با گچ زنده زیر سازی و صاف شده است، می کشند و لایه های بعد را نیز به همین شکل کار می کنند، هر لایه رنگی خاص دارد و بعد با کاردک و ابزار گچبری شروع به در آوردن طرح ها با رنگ های مختلف می کنند، میزان ضخامت هر لایه نباید بیشتر از ۱ تا ۲ میلیمتر باشد زیرا باعث ترک خوردن لایه گچ می شود.